ΑΡΧΑΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ

ΑΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ – Γ΄ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ
ΤΕΛΟΣ 1ΗΣ ΑΠΟ 3 ΣΕΛΙΔΕΣ
ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ
Γ΄ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ
ΔΕΥΤΕΡΑ 2 ΙΟΥΝΙΟΥ 2014 – ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ:
ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ
ΣΥΝΟΛΟ ΣΕΛΙΔΩΝ: ΤΡΕΙΣ (3)
Διδαγμένο κείμενο
Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια (Β1,1-4)
Διττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης, τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲ
ἠθικῆς, ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶ τὴν
γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν, διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶ χρόνου, ἡ
δ’ ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται, ὅθεν καὶ τοὔνομα ἔσχηκε μικρὸν
παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους. Ἐξ οὗ καὶ δῆλον ὅτι οὐδεμία τῶν
ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται· οὐθὲν γὰρ τῶν φύσει
ὄντων ἄλλως ἐθίζεται, οἷον ὁ λίθος φύσει κάτω φερόμενος οὐκ
ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι, οὐδ’ ἂν μυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω
ῥιπτῶν, οὐδὲ τὸ πῦρ κάτω, οὐδ’ ἄλλο οὐδὲν τῶν ἂλλως
πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείη. Οὔτ’ ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν
ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί, ἀλλὰ πεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς,
τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθους.
Ἔτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται, τὰς δυνάμεις τούτων
πρότερον κομιζόμεθα, ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείας ἀποδίδομεν
(ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον· οὐ γὰρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖν ἢ
πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομεν, ἀλλ’ ἀνάπαλιν
ἔχοντες ἐχρησάμεθα, οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)· τὰς δ’ ἀρετὰς
λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον, ὥσπερ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων
τεχνῶν· ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν, ταῦτα ποιοῦντες
μανθάνομεν, οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονται καὶ
κιθαρίζοντες κιθαρισταί· οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαια πράττοντες
δίκαιοι γινόμεθα, τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες, τὰ δ’ ἀνδρεῖα
ἀνδρεῖοι.
Α1. Από το παραπάνω κείμενο να γράψετε στο τετράδιό σας τη μετάφραση
του αποσπάσματος:
«Οὔτ’ ἄρα φύσει… τὰ δ’ ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοι».
Μονάδες 10
Β1. Ποια είναι, κατά τον Αριστοτέλη, τα είδη της αρετής; (μονάδες 5). Με
ποιον τρόπο κατακτάται καθεμία (μονάδες 5) και ποιος έχει την κύρια
ευθύνη για τη μετάδοση ή την απόκτησή τους; (μονάδες 5)
Μονάδες 15
ΑΡΧΗ 2ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ – Γ΄ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ
ΤΕΛΟΣ 2ΗΣ ΑΠΟ 3 ΣΕΛΙΔΕΣ
Β2. «τὰς δ’ ἀρετάς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον»:
Πώς οδηγείται ο Αριστοτέλης σε αυτή τη θέση (μονάδες 5) και πώς την
τεκμηριώνει; (μονάδες 10).
Μονάδες 15
Β3. Ποια είναι η τριμερής «διαίρεση» της ψυχής, κατά τον Αριστοτέλη, και
πώς σχετίζεται αυτή με τις ανθρώπινες αρετές;
Μονάδες 10
Β4. Για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου, να γράψετε ένα
ομόρριζο ουσιαστικό και ένα ομόρριζο επίθετο της νέας ελληνικής, απλό
ή σύνθετο.
οὔσης, ἔσχηκε, πεφυκότων, χρησάμενοι, μανθάνομεν.
Μονάδες 10
Γ. Αδίδακτο κείμενο
’Ισοκράτους Ἀρχίδαμος, 103-105
Οἶμαι γὰρ ὑμᾶς οὐκ ἀγνοεῖν, ὅτι πολλαὶ πράξεις ἤδη τοιαῦται
γεγόνασιν, ἃς ἐν ἀρχῇ μὲν ἅπαντες ὑπέλαβον εἶναι συμφοράς, καὶ
τοῖς παθοῦσι συνηχθέσθησαν, ὕστερον δὲ τὰς αὐτὰς ταύτας ἔγνωσαν
μεγίστων ἀγαθῶν αἰτίας γεγενημένας. Καὶ τί δεῖ τὰ πόρρω λέγειν;
Ἀλλὰ καὶ νῦν τὰς πόλεις τάς γε πρωτευούσας, λέγω δὲ τὴν
Ἀθηναίων καὶ Θηβαίων, εὕροιμεν ἂν οὐκ ἐκ τῆς εἰρήνης μεγάλην
ἐπίδοσιν λαβούσας, ἀλλ’ ἐξ ὧν ἐν τῷ πολέμῳ προδυστυχήσασαι
πάλιν αὑτὰς ἀνέλαβον, ἐκ δὲ τούτων τὴν μὲν ἡγεμόνα τῶν Ἑλλήνων
καταστᾶσαν, τὴν δ’ ἐν τῷ παρόντι τηλικαύτην γεγενημένην, ὅσην
οὐδεὶς πώποτ’ ἔσεσθαι προσεδόκησεν· αἱ γὰρ ἐπιφάνειαι καὶ
λαμπρότητες οὐκ ἐκ τῆς ἡσυχίας ἀλλ’ ἐκ τῶν ἀγώνων γίγνεσθαι
φιλοῦσιν.
συνάχθομαι : συμπονώ, συμπάσχω
Γ1. Να γράψετε στο τετράδιό σας τη μετάφραση του παραπάνω κειμένου.
Μονάδες 20
Γ2. Να γράψετε στο τετράδιό σας τον τύπο που ζητείται για καθεμία από τις
παρακάτω λέξεις:
ὑμᾶς : την αιτιατική ενικού αριθμού στο γ΄ πρόσωπο
πόρρω : τον υπερθετικό βαθμό
ἀγαθῶν : το επίρρημα στον θετικό βαθμό
αὑτὰς : τη γενική πληθυντικού αριθμού στο β΄ πρόσωπο στο
ίδιο γένος
ἡγεμόνα : τη δοτική πληθυντικού αριθμού
ΑΡΧΗ 3ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ – Γ΄ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ
ΤΕΛΟΣ 3ΗΣ ΑΠΟ 3 ΣΕΛΙΔΕΣ
οἶμαι : το γ΄ ενικό πρόσωπο του παρατατικού
ὑπέλαβον : το απαρέμφατο του παρακειμένου στην παθητική φωνή
τοῖς παθοῦσι : τον ίδιο τύπο στον μέλλοντα
ἔγνωσαν : το γ΄ ενικό πρόσωπο της ευκτικής στον ίδιο χρόνο
καταστᾶσαν : το β΄ ενικό πρόσωπο της προστακτικής στον ίδιο χρόνο
και στην ίδια φωνή.
Μονάδες 10
Γ3α. Να γίνει πλήρης συντακτική αναγνώριση των παρακάτω τύπων:
ὑμᾶς, συμφοράς, τοῖς παθοῦσι, τί, λαβούσας, ἡγεμόνα.
(μονάδες 6)
Γ3β. «αἱ γὰρ ἐπιφάνειαι καὶ λαμπρότητες οὐκ ἐκ τῆς ἡσυχίας ἀλλ’
ἐκ τῶν ἀγώνων γίγνεσθαι φιλοῦσιν»:
Να μεταφέρετε την παραπάνω πρόταση στον πλάγιο λόγο, και με τους
δύο τρόπους, με εξάρτηση από τη φράση: «Ὁ ῥήτωρ εἶπεν».
(μονάδες 4)
Μονάδες 10
ΟΔΗΓΙΕΣ (για τους εξεταζομένους)
1. Στο εξώφυλλο να γράψετε το εξεταζόμενο μάθημα. Στο εσώφυλλο
πάνω-πάνω να συμπληρώσετε τα Ατομικά στοιχεία μαθητή. Στην αρχή
των απαντήσεών σας να γράψετε πάνω-πάνω την ημερομηνία και το
εξεταζόμενο μάθημα. Να μην αντιγράψετε τα θέματα στο τετράδιο και
να μη γράψετε πουθενά στις απαντήσεις σας το όνομά σας.
2. Να γράψετε το ονοματεπώνυμό σας στο πάνω μέρος των φωτοαντιγράφων
αμέσως μόλις σας παραδοθούν. Τυχόν σημειώσεις σας πάνω στα
θέματα δεν θα βαθμολογηθούν σε καμία περίπτωση. Κατά την
αποχώρησή σας να παραδώσετε μαζί με το τετράδιο και τα
φωτοαντίγραφα.
3. Να απαντήσετε στο τετράδιό σας σε όλα τα θέματα μόνο με μπλε ή
μόνο με μαύρο στυλό με μελάνι που δεν σβήνει.
4. Κάθε απάντηση τεκμηριωμένη είναι αποδεκτή.
5. Διάρκεια εξέτασης: τρεις (3) ώρες μετά τη διανομή των
φωτοαντιγράφων.
6. Χρόνος δυνατής αποχώρησης: 10.00 π.μ.
ΣΑΣ ΕΥΧΟΜΑΣΤΕ KΑΛΗ ΕΠΙΤΥΧΙΑ
ΤΕΛΟΣ ΜΗΝΥΜΑΤΟΣ

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

 Α1

§1 οὔτ’ φύσει                                            ούτε από τη φύση

οὔτε παρὰ φύσιν                               ούτε αντίθετα με τη φύση

ἀλλὰ πεφυκόσι μὲν ἡμῖν                    αλλά σε εμάς  που  έχουμε από τη φύση

δέξασθαι αὐτάς,                                 την ιδιότητα να τις δεχτούμε

τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθους.        τελειοποιούμαστε  σε αυτές με τον εθισμό.

§2 Ἒτι                                                                                          Και ακόμα

ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται,                      όσα υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως

πρότερον κομιζόμεθα                                              αποκτούμε πρώτα

τὰς δυνάμεις  τούτων,                                           τις  δυνατότητες αυτών

ὕστερον δὲ                                                                    ύστερα

τὰς ἐνεργείας ἀποδίδομεν                                προχωρούμε στις αντίστοιχες ενέργειες

(ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον·             (πράγμα το οποίο είναι φανερό στις       

                   αισθήσεις

οὐ γὰρ τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομεν,         γιατί δεν αποκτήσαμε τις αισθήσεις

της όρασης ή  της ακοής

ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι     επειδή  είδαμε ή ακούσαμε κάτι

πολλές φορές
ἀλλ’ ἀνάπαλιν                                                                     αλλά αντίθετα

ἔχοντες ἐχρησάμεθα,                                               τις χρησιμοποιήσαμε έχοντας τες

οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)·                               δεν τις αποκτήσαμε  με τη χρήση

τὰς δ’ ἀρετὰς λαμβάνομεν                            τις αρετές όμως τις αποκτούμε

ἐνεργήσαντες πρότερον,                              αφού πρώτα τις εφαρμόσουμε στην πράξη
ὥσπερ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν·      όπως ακριβώς γίνεται και στις άλλες τέχνες

ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας  ποιεῖν,                  γιατί όσα πρέπει να κάνουμε μαθαίνοντας τα

ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομεν,           τα μαθαίνουμε αφού προηγουμένως τα κάνουμε

οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονται  για παράδειγμα οικοδόμοι γίνονται

                                                                                       με   το να χτίζουν σπίτια

καὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί·                               και κιθαριστές με το να παίζουν κιθάρα

οὕτω δὲ                                                                            με τον ίδιο τρόπο

καὶ τὰ μὲν δίκαια πράττοντες                             κάνοντας δίκαιες πράξεις

δίκαιοι γινόμεθα,                                        γινόμαστε δίκαιοι

τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες,                  κάνοντας σώφρονες πράξεις σώφρονες

τὰ δ’ ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοι.                          και κάνοντας ανδρείες  γινόμαστε ανδρείοι.

Β1

Δύο λοιπόν κατά τον Αρστοτέλη είναι τα είδη της αρετής.Η διανοητική και η ηθική.Το δή δείχνει ότι έχει γίνει ήδη η διάκριση των αρετών. Διανοητική και ηθική είναι η διάκριση που έχει γίνει ήδη στο Α’ βιβλίο. Θα εξετάσει λοιπόν τον τρόπο με τον οποίο αυτή γεννιέται, την προέλευση της και τους απαραίτητους για την ύπαρξη της όρους. Οι διανοητικές αρετές είναι σχετικές με το λογικό μέρος της ψυχής «το λόγον ἒχον».Στο έργο του Αριστοτέλη αποτελούν την επιστήμη, την τέχνη ,τη φρόνηση, το νου, τη σοφία. ΒΙΒΛΙΟ Ζ .Οι ηθικές αρετές είναι σχετικές με το επιθυμητικόν μεταξύ έλλογου και άλογου.Τη γέννηση και την επαύξηση της την οφείλει στο λόγο και τη διδασκαλία και απαιτεί πείρα και χρόνο, μέχρι να γίνει κτήμα εκείνου που διδάσκεται. Ενώ ο Σωκράτης και ο Πλάτωνας δίδασκαν ότι κάθε είδος αρετής είναι προϊόν μαθήσεως, ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι μόνο η διανοητική αρετή διδάσκεται. Αφού οι διανοητικές αρετές οφείλονται στη διδασκαλία, την κύρια ευθύνη για τη μετάδοση την έχει η παιδεία και οι φορείς της.Φαίνεται να δέχεται ό,τι ισχύει στην πλατωνική θεωρία της αρετής-γνώσης.Στη διανοητική αναφέρεται στη φράση το πλεῖον(θέση Σωκράτη αρετή είναι διδακτή)τονίζει όμως ότι απαιτεί έμφυτη προδιάθεση και να μάλιστα πρόκειται για σοφία  απαιτεί τις ηθικές αρετές.

Οι διανοητικές κερδίζονται με τη διδασκαλία, στην οποία οφείλουν την πρώτη εμφάνιση και περαιτέρω ανάπτυξη τους. Αλλά, η διδασκαλία μπορεί να αποβεί εποικοδομητική μόνο εφόσον η θεωρία υποστηρίζεται από την άμεση επαφή με καταστάσεις συγκεκριμένες και δε συντελείται βέβαια από τη μια μέρα στην άλλη.

! Η αρετή δεν έχει το χαρακτήρα μιας φυσικής αναγκαιότητας αλλά προϋποθέτει τη θέληση του ανθρώπου να εθιστεί σε ένα ορισμένο πρότυπο συμπεριφοράς. Κύρια ευθύνη λοιπόν για τη μετάδοση  έχει ο δάσκαλος ο οποίος οφείλει να αναπτύσσει πρωτίστως την κριτική σκέψη και τον ορθό λόγο. Αντίθετα για την πραγμάτωση της κύρια ευθύνη έχει το ίδιο το άτομο να ακολουθεί το ηθικώς πράττειν, να στρέφεται σε ηθικές πράξεις και σε έργα ανδρείας.

Β2

Τις αισθήσεις τις έχουμε ως φυσικές ιδιότητες ενώ τις αρετές τις αποκτούμε αφού προηγουμένως τις ενεργοποιήσουμε. Οι ανθρώπινες λοιπόν αρετές είναι προϊόν ενεργοποίησης και άσκησης, μέσα από πρακτικές δραστηριότητες της ζωής, εκδηλώνουμε και καλλιεργούμε τις φυσικές μας αρετές. Στην ηθική αρετή λοιπόν συμβαίνει το αντίθετο από όσα συμβαίνουν στα εκ φύσεως προηγείται η ενέργεια  (οι εμπειρίες, οι επαναλήψεις ,η άσκηση) και ακολουθεί η κατάκτηση της.

Το αποδεικτικό επιχείρημα:

1. Σε όσα έχουμε μέσα μας από τη φύση προηγείται η ύπαρξη και δυνατότητα τους να ενεργήσουν  και ακολουθεί η ενέργεια, η πραγμάτωση δηλαδή αυτής της δυνατότητας
2. Αντίθετα στην ηθική αρετή προηγείται η ενέργεια- οι επαναλήψεις η εμπειρία η άσκηση και ακολουθεί η κατάκτηση-όπως συμβαίνει και στις τέχνες
3. Άρα, η ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως, αφού δεν ακολουθεί την πορεία εκείνων που υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως.

 Β3

Σχολικό εγχειρίδιο σελ 152-153

Β4

οὔσης → ουσία,ουσιώδης

ἔσχηκε→ σχήμα,σχετικός

πεφυκότων→ φύση,έμφυτος

χρησάμενοι→ χρήση,χρηστικός

μανθάνομεν→ μάθηση,μαθησιακός

Γ1

Γιατί νομίζω ότι εσείς δεν αγνοείτε ότι πολλά τέτοια γεγονότα έχουν πια γίνει,τα οποία στην αρχή όλοι ανεξαιρέτως θεώρησαν ότι είναι συμφορές και με τους παθόντες συνέπασχαν,ύστερα αυτές  οι  ίδιες συμφορές  κατάλαβαν ότι έχουν γίνει αιτίες μεγάλων αγαθών.Και γιατί πρέπει να μιλήσω για τα μακρινά;Αλλά και τώρα  θα διαπιστώσουμε  ότι οι πόλεις,οι πρωτεύουσες,λέω για την πόλη των Αθηνών και των Θηβαίων,σημείωσαν μεγάλη δύναμη όχι από την ειρήνη αλλά,αφού δυστύχησαν με όσα συνέβησαν στον πόλεμο,ξανά ανέλαβαν τις δυνάμεις τους (ανέκαμψαν) και από αυτές η μια (η Αθήνα) έγινε ηγεμόνας των Ελλήνων ενώ η άλλη (η Θήβα) έχει γίνει τόσο μεγάλη όσο κανείς δεν περίμενε ότι θα γίνει.Γιατί η δόξα και η λαμπρότητα,συνηθίζουν να γίνονται όχι με την ησυχία αλλά, με τους αγώνες

Γ2 

ὑμᾶς : ἓ

πόρρω : πορροτάτω

ἀγαθῶν :εὖ

αὑτὰς : ὑμῶν αὑτῶν
ἡγεμόνα : ἡγεμόσι

οἶμαι :ᾢετο

ὑπέλαβον : ὑπειλῆφθαι

τοῖς παθοῦσι : τοῖς πεισομένοις

ἔγνωσαν : γνοίη

καταστᾶσαν:κατάστηθι

Γ3α

ὑμᾶς: υποκείμενο του απαρεμφάτου οὐκ ἀγνοεῖν,

συμφοράς:κατηγορούμενο στο ἃς από το απαρέμφατο εἶναι

τοῖς παθοῦσι,επιθετική μετοχή αντικείμενο στο συνηχθέσθησαν

τί: αιτιατική της αιτίας στο δεῖ

λαβούσας: κατηγορηματική μετοχή από το εὕροιμεν ἂν συνημμένη στο αντικείμενο τους ρήματος ” τάς πόλεις”

ἡγεμόνα: κατηγορούμενο στο “τήν μέν” από το καταστᾶσαν

Γ3β

«Ὁ ῥήτωρ εἶπεν ὃτι  αἱ γὰρ ἐπιφάνειαι καὶ λαμπρότητες οὐκ ἐκ τῆς ἡσυχίας ἀλλ’ ἐκ τῶν ἀγώνων γίγνεσθαι φιλοῖεν

«Ὁ ῥήτωρ εἶπεν τάς ἐπιφανείας καὶ λαμπρότητας οὐκ ἐκ τῆς ἡσυχίας ἀλλ’ ἐκ τῶν ἀγώνων γίγνεσθαι φιλεῖν